Hommage aan Guillaume Bijl (1946-2025)

Een kernfiguur van een gouden generatie

Guillaume Bijl is een van de sleutelfiguren uit de wonderjaren van de Vlaamse beeldende kunst, de jaren 1980 tot midden jaren 1990, een periode waarin Vlaanderen internationaal de toon aangaf. Hij stond middenin die beweging, maar bewoog zich er altijd lichtjes naast, met een geheel eigen stem.

Je kan Bijl zien in het verlengde van het (Belgisch) surrealisme. Internationaal wordt hij eerder beschouwd in het kader van appropriation art, een uitloper van conceptuele kunst, maar zijn werk wijkt fundamenteel af van dat van Amerikaanse tijdgenoten zoals Haim Steinbach of Jeff Koons. Niet een ontlening aan de wereld op een sokkel, niet de isolatie van objecten, maar een radicale scheur in de hele kunstruimte. Hij maakt geen installaties in musea, hij bevraagt de relatie tussen het museum zélf en de werkelijkheid.

Wat Bijl doet, heeft niets te maken met wat een decorbouwer doet. Zijn kunst is van een totaal andere orde. Bijl werkt op de scheiding tussen werkelijkheid en kunst. Dat snijvlak maakt hij voelbaar. Het herijkt de kunstruimte, maar geeft net zo goed mogelijkheden om op een andere manier – intens – naar de alledaagse wereld te kijken.

Zijn humor en het gezond verstand van iemand die uit de Seefhoek komt, maken daar een prikkelende dialoog van. Hij zei zelf dat hij toeschouwers op het verkeerde been wilde zetten. En of dat been nu in de kunstruimte stond of in de werkelijkheid, het had het verkeerde been aan zijn been.

Een kunstenaar die ruimtes omvormde tot de andere kant van zichzelf

Het M HKA draagt zorg voor een aantal belangrijke sleutelwerken van Bijl: Autorijschool Z (1979-1989), zijn allereerste ‘transformatie-installatie’, TV-Quiz decor (1993) dat de cover werd van het boek Kunst in België na 1975, of de ‘situatie-installatie’ Mon Chalet (1987). Daarnaast bewaren we een verzameling van de affiches die hij telkens bij installaties ontwierp, op zich al zelfstandige kunstwerken, als portalen naar een andere werkelijkheid.

Bijl werkt met de precisie van een schilder: hij laat evenveel weg als hij toevoegt. Zijn installaties zijn hyper-realistisch, en daardoor ontregelend. Té netjes, té toevallig, en dus onwerkelijk. Of het nu een rommelmarkt is, een chalet, een filmzaal, een vitrine: hij laat de kijker struikelen over het banale. Hij geeft ons een blik die nét scheef staat – de zijne – met een enorme aandacht voor de dagelijkse werkelijkheid én een onwrikbare zekerheid van hoe hij die wil hermaken. Het kan op het kleinste detail aankomen. Geen horde kabouters op het gazon van de Vlaamse verkavelingswoning in het Belgisch Paviljoen van de Biënnale van Venetië in 1988, maar één onvergetelijk plaasteren beestje dat de kitsch laat vergeten.

Meer dan installatiekunstenaar

Hoewel hij het meest wordt geassocieerd met zijn radicale ruimtelijke ingrepen, heeft zijn werk veel meer lagen en kanten. In de reeks 235 Belangrijke en Minder Belangrijke Foto’s van de 2de helft van de 20e Eeuw (1986-1995) biedt hij foto’s aan om ons de menselijke blik te tonen: kwetsbaar, observerend, onbevooroordeeld.

Bijl blijft steeds trouw aan één grote vraag: wat is de status van kunst in een samenleving die haar nut voortdurend wil bewijzen? Zijn vroege projecten zoals Project Pleasures (1977) of Behandelingen (1975-1979) stellen voor hoe mensen, als parcours, ervaringen kunnen ondergaan: de kerk, seks, school, de sleur van het arbeidersleven. “Dan hebt ge dat allemaal achter de rug,” schrijft hij erbij. Het M HKA is trots dat het voor al deze reeksen werken zorg mag dragen, voor deze reeksen die fictief, maar niet zonder grond zijn: een ‘dienstverlening Kunst bij u thuis’, of een ‘staatsproject’ dat wegens plaatsgebrek kunstruimtes ombouwt tot militaire oefencentra. Altijd met ironie, maar nooit gratuit. Zijn werk is humoristisch, en altijd net zo goed bloedserieus; het krijgt zijn vonk van maatschappelijke vragen.

Een brug tussen generaties

Guillaume Bijl is een ster van de jaren 1980 – een tot vandaag actuele en gewaardeerde ster – maar hij komt uit de jaren 1960. Kind aan huis in Wide White Space Gallery en A379089, een kroongetuige van de hedendaagse kunst in Antwerpen.

Hij is onvoorstelbaar belangrijk geweest voor heel veel mensen uit de kunstscène. Hij waardeerde vaak jonge kunstenaars voor iemand anders dat deed, gaf hen aandacht, steunde hen. Als hij zei “Daar moet je eens gaan kijken” was dat een gouden raad, altijd. Hij had een oog voor kunst omdat hij zo een enorme liefde voor kunst had, voor álle kunst: schilderkunst, video, performances, noem maar op. En hij steunde kunstenaars omdat hij van kunstenaars hield, generatie na generatie.

De mens Bijl

Hij stelde meermaals tentoon in het M HKA, met een retrospectieve in 1996. Hij was zelfs deel van de voorgeschiedenis van het museum, met de transformatie in 1980 van het ICC op de Meir tot een schoenwinkel (CHAUSSURES Icécé, 1980). Voor ons is hij meer dan een kunstenaar in de collectie. Hij zag het museum als zijn tweede thuis. En dat gevoel was wederzijds.

Het M HKA was voor Guillaume Bijl zijn museum, en dat mag je letterlijk nemen. Niet enkel een tweede thuis, maar ook een waar hij de lakens mocht uitdelen. Zo hoort het in principe ook, want kunstenaars zijn meer eigenaar van hedendaagse kunstmusea dan wie ook. Lang geleden gaf dat wel een paar keer spanningen, als die eigenaar vond dat het museum na een opening héél lang open moest blijven. We hebben ooit een paar Witzli-Poetzli-momenten gehad, maar we herinneren ons vooral, en met veel dankbaarheid, dat hij er altijd was. Hij gaf betekenis op een hele simpele manier.

Guillaume was aanwezig. Als hij ergens was, was er met hem ook altijd een sociale situatie. Hij was een betrokken mens. Deelde zijn opinies, oprecht, soms scherp, maar vooral altijd open, stelde vragen, erkende de ander. Hij gaf les in Maastricht, Hamburg en Münster, maar zijn aanmoediging, interesse en waardering waren er voor iedereen. Zijn kritiek kwam voort uit zijn liefde. Hij keek om te beginnen vooral naar mensen, zonder voorbehoud. Guillaume hield van kunst en daarom – maar niet enkel daarom – ook van kunstenaars.

Een laatste groet

De kunstenaar Guillaume Bijl blijft bij ons in zijn werk. De figuur Guillaume Bijl leeft voort in herinneringen en verhalen. De mens, die zijn we nu kwijt.

Onze oprechte deelneming aan Ulrike Lindmayr, Nadia Bijl, Ria Paquée en iedereen die dicht bij hem stond.