Hoe Antwerpen zijn avant-garde vond
Je zou het niet zeggen wanneer je vandaag door de brede lanen van Het Zuid wandelt, maar halverwege de twintigste eeuw begon hier iets te broeien. Geen revolutie met vlaggen of barricades, maar een andere, stillere: kunstenaars gingen experimenteren. Denken, bouwen, breken. Zo kreeg Antwerpen zijn avant-garde.
Avant-garde: wat betekent dat eigenlijk?
Het woord komt uit het Frans en betekent letterlijk ‘voorhoede’. In het leger waren het de verkenners, de eersten die onbekend terrein betraden. In de kunst is het niet anders: avant-garde kunstenaars zetten als eersten stappen buiten de platgetreden paden. Ze proberen, botsen, mislukken, vernieuwen.
In Vlaanderen begon die zoektocht aarzelend. In de jaren ’20 waaiden moderne stromingen als surrealisme en constructivisme over uit de VS en andere delen van Europa, maar ze sloegen hier pas écht aan na de Tweede Wereldoorlog. En toen: ging het snel.
G58 en het Hessenhuis: het begin van iets nieuws
De plek waar het écht begon te gonzen in Antwerpen? Het Hessenhuis. Een oud pakhuis vlak bij het Eilandje, dat vanaf 1958 het thuishonk werd van G58, een collectief van jonge, vooruitstrevende kunstenaars. Ze organiseerden avonden, performances, tentoonstellingen en vooral: ze experimenteerden.
Kunstenaars zoals Jef Verheyen, Paul Van Hoeydonck, Pol Mara, en Vic Gentils zochten nieuwe vormen en nieuwe taal. Ze wilden af van het klassieke schilderij, van het ‘kunstwerk als object’. Kunst moest in beweging zijn, in dialoog, in de wereld staan.
Internationale kunstenaars kwamen hun werk tonen in Antwerpen. Belgische kunstenaars gingen op hun beurt naar het buitenland. Kunst begon te reizen, te ademen, te botsen.
Een ander soort kunst vraagt een ander soort plek
In de jaren ’60 en ’70 breekt de avant-garde definitief door. Kunst wordt ludiek, provocerend, tijdelijk. Denk aan assemblages, happenings, performances, conceptuele installaties. Kunstenaars willen geen vaste kaders meer – letterlijk én figuurlijk. Ze verlaten het atelier, trekken de straat op, of snijden gaten in muren (zoals Gordon Matta-Clark zou doen).
Tegelijk duiken er nieuwe galerijen op die dit werk durven tonen: Ad Libitum, Wide White Space, De Zwarte Panter, en het legendarische A379089. Ze worden ontmoetingsplekken, laboratoria voor ideeën.
De klassieke musea blijven ondertussen achter. Te traag, te behoudsgezind. Maar de druk neemt toe. De roep om een museum dat hedendaagse kunst serieus neemt, groeit.
Flor Bex, het ICC en een nieuw hoofdstuk
In 1969 opent het Internationaal Cultureel Centrum (ICC) in het voormalige Koninklijk Paleis op de Meir. Het wordt een cruciale schakel tussen avant-garde en publiek. Onder leiding van Flor Bex, een van de grote pleitbezorgers voor hedendaagse kunst in België, biedt het ICC ruimte aan performances, installaties en baanbrekende kunstenaars als Gordon Matta-Clark.
Het is het ICC dat Matta-Clark in 1977 naar Antwerpen haalt voor zijn werk Office Baroque, een tijdelijk maar legendarisch kunstwerk dat symbool zal worden voor de nood aan een echt museum voor hedendaagse kunst.
Op weg naar het M HKA
Hoewel de avant-garde begin jaren ’80 stilaan institutioneler wordt, blijft de behoefte aan een volwaardig museum voor hedendaagse kunst knagen. Het resultaat? Het M HKA opent zijn deuren in 1987 in een voormalig graanpakhuis aan de Leuvenstraat. Met de verzameling van de Stichting Gordon Matta-Clark als startpunt. Een thuishaven voor kunst die vooruitkijkt.
Waarom dit verhaal vandaag nog telt
De wortels van het M HKA liggen niet in marmer, maar in experiment. In kunstenaars die grenzen opzochten. In kleine galerijen, in performance-avonden, in radicale ideeën. En in mensen zoals Flor Bex, Anny De Decker en Panamarenko, die durfden geloven in iets nieuws.
Vandaag is de avant-garde niet langer enkel een kunsthistorische term. Het is een manier van kijken. Van blijven bewegen. En van durven vooruitdenken.
Deze blogpost maakt deel uit van de reeks ‘In het spoor van de avant-garde in Antwerpen‘. De wijk ‘Het Zuid’ in Antwerpen is geen gewoon stadsdeel. Het is een plek waar kunst, architectuur, geschiedenis en verbeelding elkaar kruisen. En waar het M HKA, Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen, al decennia een katalysator is van dat alles. Met een reeks blogposts nodigen we je uit op een wandeling door het Zuid. Niet letterlijk – al kan het zeker – maar via verhalen.
Avant-gardewandeling
Elke eerste zaterdag van de maand, om 11:00
Ontdek verleden, heden en toekomst van het M HKA en de bruisende buurt waarin het zich bevindt tijdens onze avant-gardewandeling, onder begeleiding van onze museumgids.
Info & tickets >
